مروری بر تاریخ ترانه – قسمت اول

آنچه راجع به تاریخ ترانه باید بدانیم:

“ترانه” از ریشه اوستایی “تورونه” و در لغت به معنی خرد و تر و تازه است. در زبان پارسی به معنی سرود و در اصطلاح به نغمه و تصنیف گفته میشود.و شعری است متشکل از چند بیت هم سان از نظر تعداد هجا که عمدتا با آواز خوانده میشود.این کلام آهنگین که به زبان ساده و عمومی سروده میشود قابلیت زیادی برای همراهی با موسیقی دارد.ترانه ها جزیی از ادبیات عامه شمرده میشوند و به این علت که ظرفیت زیادی برای طرح مسایل گوناگون دارند امروزه در نقش یک رسانه عمومی ظاهر شده اند و جنبه اطلاع رسانی و آموزشی و تبلیغاتی پیدا کرده اند. همین امر باعث شده تا ترانه بیشتر از شعر کلاسیک در دنیای امروز مورد توجه و استفاده قرار بگیرد.

مانند عمده هنرهای دیگر تاریخ دقیقی برای شروع هنر ترانه سرایی نمیتوان یافت. اما آنچه مسلم است این است که ترانه از قرن ها قبل در بین ایرانیان رواج داشته است. مردم عادت داشتند وقایع را قبل از نوشتن روی لوح ها٬حفظ کنند و سینه به سینه به نسل بعد انتقال دهند و در این بین تبدیل آن به ترانه و داستان٬آن را ماندگار تر میکرد. هر چند اولین اثر مکتوب را میتوان “اوستا” نام برد که از زمان زرتشت به جا مانده است. گاتها بعنوان بخش عمده ای از این کتاب به گونه ای آهنگین نوشته شده است.این سروده ها به لهجه گاهانی زبان اوستایی اند و متن بسیار پیچیده ای دارند. ویژگی وزنی گات ها پاره ای است. هر پاره دارای تعداد مشخصی بیت و هر بیت دارای تعداد مشخصی هجا دارد.
ترجمه یکی از این گاتها را در اینجا داریم:
“این کسی است که من پیدا کردم. کسی که به تنهایی به فرمان ها و مشیت های ما گوش فرا میدهد. زرتشت سپیتمه. او ارزو میکند.ای مزدا که ما و نظم کیهانی٬سرودهای پرستش را بشنویم. امیدوارم که من بعنوان نفس نیک٬دارای اختیار کلام وی باشم.”

بعد از اوستا‚ ترانه های ثبت شده بعدی به متون ساسانی باز می گردد و خسروانی هایی (سرود نیک و آواز خوش) که به باربد معروف است. او موسیقی دان و بربط نواز و مخترع نثر مسجع در دربار خسرو ﭘرویزبوده که اشعارش را با ساز مینواخته و میخوانده است. باربد بعنوان اولین ترانه سرای ثبت شده در تاریخ نقش مهمی در تاریخ ادبیات ایران داشته است. او برای هر روز هفته نوایی ساخته بود که به طریق الملوکانه معروف است و سی لحن او که برای هر یک از روز های ماه ساخته شده بود در ادبیات کلاسیک ﭘارسی معروف است. در این دوره همچنین نام بامشاد٬ رامتین٬ سرکش و نکیسا هم بعنوان ترانه سرا به چشم میخورد. از نمونه کارهای منسوب به باربد میتوان به این ابیات اشاره کرد:

قیصر ماه مانند و خاقان خورشید
آن خدای من ابر مانند کامگان
که خواهد ماه ﭘوشد که خواهد خورشید

ﭘس از اسلام و نفوذ ادبیات عرب‚قالب های عروض به سرعت بین شاعران ایرانی رواج ﭘیدا کرد. در این دوره ترانه بیشتر در قالب دوبیتی و در بحر هزج توسط مردم ساخته میشده و با ساز خوانده میشده که به آن “فهلویات” گفته میشد. قدیمی ترین نمونه فهلویات ‚ دو بیتی های منسوب به بابا طاهر است. باب طاهر از عارفان اواخر دهه چهار و اویل دهه پنج هجری است که اشعارش شهرت جهانی پیدا کرده است. نمونه ای از اشعار بابا طاهر را در اینجا داریم:

یکی درد و یکی درمون پسنده
یکی وصل و یکی هجرون پسنده
من از درمون و درد و وصل و هجرون
پسندم انچه را جانون(جانان) پسنده

تعریفی که امروز از ترانه داریم با حضور علی اکبر خان شیرازی متخلص به شیدا (1222-1285 مدفون در ابن بابویه شهر ری ) آغاز میشود. او که بخاطر پیوستگی اش با حلقه دراویش لقب مسرورعلی را برای خود انتخاب کرده بود ‚با تسلط بر شعر و موسیقی ‚احیاگر هنر ترانه سرایی بوده است که به آن جلوه ادبی بخشیده است. به گفته متخصصین این حوزه شیدا صاحب مشهور ترین آثار موسیقی در یکصد سال اخیر است.
از نمونه تصنیف هایی که از شیدا باقی مانده است میتوان به: امشب شب مهتابه (امشب به بر من است آن مایه ناز) ‚ بت چین ( ای مه من ای بت چبن ای صنم)‚دوش دوش (که آن مه لقا)‚ عقرب زلف کجت‚شب وصل‚ سلسله موی دوست‚ در فکر تو بودم‚صورتگر نقاش چین و… اشاره کرد. نقش شیدا از این رو در ادبیات ایران ﭘررنگ است که قبل از او ترانه فاقد شکل ادبی بوده و دارای عبارتهای سخیف و مبتذل بوده که توسط خواننده های دورگرد اجرا میشده است. برای نمونه:

آلو آلو آلوچه
قر خوب میخوای بزن تو کوچه
آلو آلو آلوچه آلو
نومزد بازی خوبه پهلو به پهلو

یا هجوه ای که مردم برای مظفر الدین شاه ساخته بودند:

آبجی مظفر اومده٬ بلگ چغندر اومده

البته بعضی از فکاهی ها مانند “یکی یه پوله خروس” از غلامرضا روحانی بر روی آهنگ جواد بدیع زاده به چنان جایگاهی رسیدند که در ارکستر کشور آلمان به رهبری هانس به اجرا درآمدند. این فکاهی زبان حال فروشنده دورگردیست که ضمن گله و شکایت از زندگی و فقر خود٬ به کودکان اسباب بازی هایی از جنس قند میفروخت.

از قند و شکر ساخته ام جوجه خروس
بابا جان یکی یه پوله خروس
ماما جان یکی یه پوله خروس
آفتابه لگن گلاب شکر آوردم
آقایون صنعت کردم
بابا جون خدمت کردم

تا این دوره ترانه صرفا برای مراسم بزم بود. اما ابوالقاسم عارف قزوینی(1259 قزوین-1312 همدان)که از مطرح تریت شاعران انقلابی است٬ با سرودن اشعار مهیج ملی و اجرای آن در کنسرت هایش موسیقی و ترانه را بعنوان هنر جدی و رسمی و تاثیرگزار به همگان شناساند. چون بیشترتصنیف های او وطنی-سیاسی و عاشقانه بودند٬تاثیر بسزایی در اوضاع ادبیات زمان خود داشت. وی همچنین بنیان گزار اجرای کنسرت در ایران بود. از ترانه ای به جا مانده از عارف میتوان به آمان آمان( در دستگاه شور)٬ افتخار آفاق (در دستگاه سه گاه)٬ از خون جوانان وطن لاله دمیده (در دشتی)٬ ننگ آن خانه که مهمان ز در خان برود (در افشاری)٬نمیدانم چه در پیمانه کردی(آواز افشاری) و بلبل شوریده فغان می کند( دستگاه ماهور) اشاره کرد که اکثر آنها در دوره های بعد توسط خوانندگان بازخوانی شدند.بی شک ماندگار ترین ترانه عارف”از خون جوانان وطن لاله دمیده” است. در این دوره همچنین ملک الشعرای بهار از نخستین شاعران زمان خود است که به ترانه سرایی به معنی اصیل آن یعنی سرودن شعر بر مبنای ملودی ﭘرداخته است و آثاری نیز مانند من نگارم(در دستگاه شور) و مرغ سحر( در دستگاه ماهور) از خود بجا گذاشته است.

در این دوره نخستین صفحه ها نیز ضبط شدند که به دلیل کمبود امکانات در ایران عمدتا در هند٬ لبنان و آلمان ضبط شدند. و بعد از آن در دوره قاجار اولین امکانات ضبط صدا به کشور وارد شد و نگهدار آثار بسیار ارزشمندی از ترانه و موسیقی ایران شدند. ترانه هایی مانند بیداد(همایون) از ابراهیم‚گوری (شور)از رضا قلی‚بیات اصفهان(همایون) از سید حسن طاهرزاده و حبیب الله مشیر همایون‚درآمد(همایون) از سید حسین طاهرزاده و درامد داد(ماهور) از ملوک ضرابی برخی از اثار باقیمانده از این دوره است.
ترانه حمومی بعنوان اولین ترانه ضبط شده ایران شناخته میشود
یه حمومی سیت بسازم چل ستون چل پنجره
جانم چل ستون چل پنجره
کج کلاه خان توش نشینه با یراق و سلسله
جانم با یراق و سلسله

بعد از این دوره و با شروع به کار رادیو در سال 1319 دریچه جدیدی به روی ترانه و ترانه سرایی باز میشود. در سال 1335 و به همت زنده یاد داوود ﭘیر نیا برنامه گلهای جاویدان شکل میگیرد تا سال 57 بطور منظم به طور هفتگی به ﭘخش موسیقی میﭘرداخت. ترانه سرایانی چون رهی معیری ‚معینی کرمانشاهی‚بیژن ترقی‚بهادر یگانه و اسماعیل نواب صفا از ترانه سرایان بنام این دوره محسوب میشوند. این برنامه همچنین باعث شد در دوره ای که 85 درصد مردم بی سواد بودند به شعرهای فارسی جانی دوباره ببخشد.
در این سالها ترانه به اوج محبوبیت و مقبولیت خود در بین مردم رسیده بود‚طوری که ترانه های امروز هم همچنان برﭘایه ترانه های آن دوره نوشته و شناخته میشوند.

پایان قسمت اول